วันทอง

วันทองเดิมมีชื่อว่า"พิมพิลาไลย" เป็นบุตรสาวของพันศรโยธากับนางศรีประจัน ซึ่งมีอาชีพค้าขาย อาศัยอยู่ในสุพรรณบุรี พิมพิลาไลย เป็น คนสวยตั้งแต่เล็กดังเสภาได้บรรยายไว้

เลี้ยงมาก็ได้ห้าขวบปลาย

รูปกายงามยิ่งพริ้งเพรา

ทรวดทรงส่งศรีไม่มีแม้น

อรชรอ้อนแอ้นประหนึ่งเหลา

ผมสลวยสวยขำงามเงาฯ

ในวัยเด็ก พิมพิลาไลยเป็นเพื่อนเล่นกับพลายแก้วและขุนช้าง ที่เป็นเด็กเพื่อนบ้าน แต่ช่วงเวลาที่ทั้งสามเป็นเพื่อนเป็นเพียงระยะสั้น ก็เกิดเหตุที่ต้องแยกย้ายกันไป วันเวลาผ่านไปพลายแก้วมีอายุได้สิบห้าป ีนางทองประศรีก็จัดการให้บุตรชายบวชเป็นสามเณร จึงได้พบนางพิมพิลาไลยและแอบได้เสียกันอย่างลับๆ โดยมีนางสายทองเป็นผู้รู้เห็นด้วย ในขณะที่ขุนช้างได้สู่ขอนางพิมจากนางศรีประจัน นางพิมร้อนใจจึงนำเรื่องไปบอกกับเณรพลายแก้ว เป้นเหตุให้เณรพลายแก้วต้องสึก เพื่อเดินทางกลับไปกาญจนบุรีขอร้องให้มารดามาสู่ขอนางพิม ในที่สุด พลายแก้วกับนางพิมได้แต่งงานกัน

แต่การครองเรือนด้วยความสงบสุขดำเนินไปได้ไม่นานนัก เมื่อเกิดศึกเจ้าเมืองเชียงใหม่ สมเด็จพระพันวษาได้สั่งให้พลายแก้วยกทัพไป หลังจากพลายแก้วไปไม่นานนางพิมก็ล้มป่วยลง นางได้เปลี่ยนชื่อเป็นวันทองจึงหายป่วย ขุนช้างทำกลอุบายหลอกนางพิมว่าพลายแก้วตายในที่รบ วันทองต้องถูกริบเป็นม่ายหลวง ถ้าไม่ยกให้ตน นางศรีประจันหลงเชื่อ จึงได้ให้วันทองเข้าพิธีแต่งงานกับขุนช้าง นางไม่ยอมร่วมหอกับขุนช้างรอจนพลายแก้วกลับมา แต่สิ่งที่พลายแก้วนำกลับมาตอบแทนความซื่อสัตย์ของนางวันทองคือ การพาหญิงหนึ่งกลับมาชื่อนางลาวทองทำให้นางวันทองโกรธถึงกลับไปแขวนคอตายในห้องนอน พอดีนางสายทองมาพบจึงได้แก้ไขได้ทัน ขุนแผนไม่แยแสวันทองจึงพานางลาวทองกลับเมืองกาญจน์ เรื่องราวสงบยังไม่จบเมื่อขุนแผนฝากเวรยามให้กลับขุนช้างเพื่อกลับไปเยี่ยมนางลาวทองที่ป่วยอยู่ที่บ้าน ขุนช้างถือโอกาสทูลสมเด็จพระพันวษา ใส่ร้ายขุนแผนว่าหนีเวร พระพันวษา ลงโทษขุนแผนให้ออกตะเวนด่านที่ชายแดนและกักนางลาวทองไว้ที่โรงสะดึงในวัง ขุนแผนได้พานางวันทองไปด้วย ขุนช้างจึงฟ้องพระพันวษา พระพันวษา ได้สั่งจับกุมขุนแผนกับนางวันทอง ทั้งสองต้องหลบซ่อนในป่า จนนางวันทองมีครรภ์แก่ ขุนแผนได้มอบตัวกับพระพิจิตรสู้คดีชนะขุนช้างแต่ขุนแผนทูลขอนางลางทอง ทำให้ พระพันวษา ไม่พอพระทัยในความมักมากของขุนแผน จึงรับสั่งให้จำคุกขุนแผน ขุนช้างได้โอกาสฉุดคร่าวันทองกลับไป วันทองได้คลอดบุตรชายที่บ้านขุนช้างให้ชื่อว่าพลายงามขุนช้างคิดจะฆ่าพลายงาม วันทองจำเป็นต้องส่งบุตรชายไปหาย่าที่กาญจนบุรี พลายงามเดินทางมาอยู่กับนางทองประศรีพออายุได้สิบสาม นางทองประศรีก็พาฝากจมื่นศรี ต่อมาเกิดศึกเชียงใหม่อีก พลายงามแสดงความสามารถให้จมื่นศรีรู้ จมื่นศรี"ด้พาพลายงามเข้าเฝ้าเพื่ออกศึก พลายงามได้ขออภัยโทษแก่บิดา ขุนแผนจึงพ้นโทษออกมา พร้อมกับได้อาสาออกรบกับบุตร ในระหว่างทางพลายงามได้พบรักกับศรีมาลาบุตรพระพิจิตรขุนแผน จึงสู่ขอให้ การศึกครั้งนี้เชียงใหม่พ่ายแพ้ ขุนแผนจึงนำเจ้าเมืองเชียงใหม่กับมเหศรีและนางสร้อยฟ้ากับมาด้วย พระพันวษา จึงพระราชทานนางสร้อยฟ้าให้พลายงามเเละทรงแต่งตั้งพลายงามเป็นจมื่นไวยวรนาถ ในวันแต่งงานของจมื่นไวยกับนางสร้อยฟ้าและนางศรีมาลา วันทองได้มาร่วมงานด้วยขุนช้างกลัวนางจะคืนดีกลับขุนแผนจึงตามมาขัดขวางเกิดเรื่องทะเลาะกับจมื่นไวย จมื่นไวยได้สะกดขึ้นบ้านขุนช้างกลางดึกอ้อนวอนพาตัวมารดามาอยู่กับตนด้วยความหวังว่านางจะสามารถคืนดีกลับบิดา ขุนแผนทราบข่าวก็รีบมาหา แต่วันทองเบื่อหน่ายกับข้อครหาจึงไม่ยอมปรองดรองค้วย ขุนช้างตัดใจจากวันทองไม่ได้จึงถวายฎีกาแก่พระพันวษา พระพันวษา เห็นเรื่องวุ่นๆควรยุติได้จึงให้นางวันทองเลือกเอาเองว่าจะอยู่กับใคร วันทองรู้สึกตัดสินใจลำบาก จึงทูลตอบเป็นกลางว่าตามแต่จะโปรดเป็นเหตุให้พระพันวษากริ้วหาว่าวันทองมักมาก ทรงสั่งประหารชีวิตนางวันทองในวันนั้น แม้จมื่นไวยทูลขออภัยโทษให้มารดาได้ แต่ไประงับการประหารไม่ทัน ชีวิตที่สุขกายแต่ขาดความสุขใจจึงสิ้นสุดแต่เพียงนี้