พระพุทธรูปปางป่าเลไลยก์

เป็นพระพุทธรูปในอิริยาบถประทับนั่งบัลลังก์  หย่อนพระบาททั้งสองทอดลงมาเหยียบบนพื้น  พระพาหา (แขน)  ทั้งสองข้างวางบนพระเพลา (เข่า)  หงายพระหัตถ์ขวาเป็นกิริยารับหม้อน้ำจากพญาช้างปาลิไลยกะ  ซึ่งเป็นช้างอยู่ในป่าหลีกเลี่ยงขากโขลงมาคอยปรนนิบัติพระพุทธองค์  พระหัตถ์ซ้ายคว่ำลงแสดงกิริยาไม่รับรวงผึ้งจากลิง  เนื่องจากรวงผึ้งมีแมลงผึ้งอยู่  ลิงต้องกลับไปเอาแมลงผึ้งและตัวอ่อนออกหมดก่อนแล้วจึงนำไปถวายใหม่  พระองค์จึงทรงรับประเคน

พระปางนี้มีเรื่องราวประวัติความเป็นมาว่า  สมัยหนึ่งพระพุทธองค์ประทับอยู่ที่เมืองโกสัมพี  พระภิกษุชาวเมืองโกสัมพี  2  พวก  คือ  กลุ่มพระธรรมถึกที่เคร่งครัดในธรรมตามพระสูตร  และกลุ่มพระวินัยผู้ยึดถือเอาพระวินัยเป็นหลักในกรประพฤติ  เกิดการทะเลาเบาะแว้งกันในเรื่องอาบัติเล็ก ๆ น้อย ๆ แม้พระพุทธองค์ทรงตรัสห้ามถึง  3  วาระก็ไม่มีพระภิกษุรูปไหนยอมเชื่อฟัง  เพื่อจะกำราบ  จึงเสด็จหลีกไปจำพรรษาในป่ารักขิตวัน  ใกล้หมู่บ้านปาลิไลยกะ 

และในป่านั้นเองมีพญาช้างสารเชือกหนึ่งซึ่งเป็นช้างฉลาดรู้ภาษามนุษย์  มีบริวารมาก  บรรดาช้างพังต่างคอยเบียดเสียแย่งอาหาร  เวลาจะดื่มน้ำก็ได้ดื่มแต่น้ำที่ขุ่น ๆ  จึงเกิดความเบื่อหน่ายโขลงช้าง  หลีกหนีไปอยู่ราวป่าและไปเจอพระพุทธองค์  ได้เข้าไปงอเข่าถวายบังคมและคอยปรนนิบัติรับใช้ทุกอย่าง  ยากที่บุคคลสามัญจะทำได้

เมื่อเข้าไปถึงแล้วก็มองว่าไม่พบอะไร  จึงกระทืบควงไม้สาละขนาดใหญ่ถากให้เรียบ  ใช้งวงจับหม้อน้ำตักน้ำฉันน้ำใช้ไปตั้งไว้  ถ้าพระองค์ประสงค์น้ำร้อน  อีกทั้งหาผลไม้นานาชนิดก็นำมาถวายเป็นประจำ  แม้คนธรรมดาสามัญมิอาจทำได้เสมอเหมือน  จนกระทั่งอยู่มาวันหนึ่งได้มีพญาวานรตัวหนึ่งเป็นกริยาอาการของพญาช้าง  จึงอยากจะปรนนิบัติบ้าง  เหลือบไปเห็นรวงผึ้งบนกึ่งไม้จึงหักมาถวาย  แต่พระพุทธองค์ก็มิทรงรับประเคน  พญาวานรก็แปลกใจพิจารณาดูรวงผึ้งเห็นว่ารวงผึ้งมีแมลงผึ้งอยู่  จึงถอยออกมาเก็บออกหมดแล้วนำเข้าไปถวายใหม่

พระพุทธองค์ทรงรับประเคน  พญาวานรก็ดีใจอย่างยิ่งกระโดดโลดเต้น  โผนจับกิ่งไว้ต้นโน้นต้นนี้ด้วยความรื่นเริงบันเทิงใจ  บังเอิญถึงคราวเคราะห์เผลอไปคว้ากิ่งไม้ผุกิ่งหนึ่ง  จึงพลัดตกลงมาถึงแก่ความตาย  ด้วยผลานิสงส์แห่งการถวายรวงผึ้งแด่พระพุทธองค์  ก็ได้ไปจุติเป็นเทวดาอยู่บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์

เมื่อออกพรรษาปวารณาแล้ว  พวกภิกษุชาวเมืองโกสัมพีต่างยอมรับผิด  จึงเข้าไปหาพระอานนท์เถระ  เพื่อให้พาเข้าไปเฝ้าพระพุทธองค์เพื่อขอให้พระพุทธองค์ทรงยกโทษให้  ชาวบ้านชาวเมืองต่างก็มีความประสงค์จะเข้าเฝ้าพระพุทธองค์ด้วย

พระอานนท์เถระซึ่งเป็นพระอุปัฎฐากจึงเดินทางพร้อมกับภิกษุเข้าไปเฝ้าพระพุทธเจ้า  เมื่อไปถึงช้างปาลิไลยกะเห็นเข้าก็วิ่งจะเข้าไปทำร้ายด้วยความเข้าใจว่าเป็นศัตรู  พอพระพุทธเจ้าตรัสห้าม  และให้ทราบว่านั่นเป็นพระพุทธอุปัฎฐากจึงทิ้งท่อนไม้เข้าไปรับบาตร-จีวร  แต่พระอานนท์มิได้ให้ประการใด  หลังจากนั้นพระพุทธองค์ก็ทรงชี้โทษแห่งความแตกสามัคคีแก่ภิกษุชาวเมืองโกสัมพี

จากนั้นก็เสด็จกลับเข้าสู่เมืองโกสัมพี  ช้างปาลิไลยกะตามเสด็จไปถึงชายบ้าน  พระพุทธองค์ตรัสกับพญาช้างว่า  พระองค์จะไม่เสด็จกลับมาอีกแล้ว  และมรรคผลนิพพานก็ไม่เกิดขึ้นแก่ช้างได้  ขอให้ช้างอยู่ในป่าต่อไป  ถ้าเข้าเขตมนุษย์แล้วจะเป็นอันตรายได้

พญาช้างได้สดับพระดำรัสเช่นนั้นแล้ว  ก็สอดงวงแสดงความเสียใจ  จนพระพุทธองค์เสด็จลับตาก็กลั้นลมหายใจตาย  ณ  ที่นั้นเอง  และได้ไปจุติบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์