วิเคราะห์เนื้อหากับชีวิตผู้แต่ง

สุนทรภู่เป็นกวีที่มีอาราณ์สะเทือนใจมากยิ่งผู้หนึ่ง อารมณ์สะเทือนใจเหล่านั้นเกิดจากเหตุการณ์ต่าง ๆ ที่ดีและร้ายซึ่งประสบในชีวิต บทประพันธ์ส่วนมากของสุนทรภู่จึงแฝงประวัติของท่านไว้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเสภาขุนช้างขุนแผน ตอนกำเนิดพลายงามหรือตอนพลายงามพบพ่อ มีหลายตอนที่แทรกไว้ด้วยเรื่องราวในชีวิตของสุนทรภู่เอง เช่น

๑. พลายงามกำพร้าพ่อ เพราะขุนแผนผู้เป็นพ่อต้องโทษจำคุก นางวันทองผู้เป็นแม่ก็ได้ผัวใหม่คือขุนช้าง เรื่องราวตอนนี้คล้ายชีวิตจริงของสุนทรภู่ คือ พ่อและแม่ของสุนทรภู่หย่าร้างกันตั้งแต่สุนทรภู่ยังเด็กอยู่มาก สุนทรภู่อยู่กับแม่ซึ่งต่อมาได้ผัวใหม่

๒. เมื่อพลายงามได้ไปอยู่กับย่าทองประศรีที่เมืองกาญจบุรีแล้ว ต่อมาได้คิดไปเยี่ยมขุนแผนที่คุกกรุงศรีอยุธยา เรื่องดำเนินคล้ายกับสุนทรภู่เดินทางไปเยี่ยมพ่อซึ่งกำลังบวชอยู่เมืองแกลง

๓. นางวันทองสอนพลายงามให้เอาใจใส่เรียนหนังสือ เพื่อจะได้รับราชการเป็นเสมียนมียศศักดิ์ต่อไปความตอนนี้ก็คล้ายกับชีวิตของสุนทรภู่ตอนเป็นเสมียนนายระวางกรมพระคลังสวน ดังคำกลอนเสภาที่ว่า

                              ลูกผู้ชายลายมือนั้นคือยศ      เจ้าจงอตส่าห์ทำสม่ำเสมียน

๔. ขุนแผนบรรยายสภาพในคุกให้พลายงามฟังว่าเป็นสถานที่ลำบาก ไม่พึงที่พลายงามจะมาอยู่ร่วมด้วย การที่ขุนแผนได้รับลดหย่อนผ่อนโทษบ้างก็เพราะคุ้นเคยกับเจ้าหน้าที่ผู้ใหญ่มาก่อน เรื่องตอนนี้ก็มีลักษณะใกล้เคียงกับชีวิตของสุนทรภู่ตอนได้เป็นขุนสุนทรโวหาร ในรัชกาลที่ ๒ ครั้งหนึ่งล่วงเกินมารดาเพราะฤทธิ์สุราและทำร้ายร่างกายญาติผู้ใหญ่ได้รับบาดเจ็บ จึงรับสั่งเอาตัวไปจำคุก คำกลอนเสภาตอนนี้มีวา

                             แต่พ่อนี้ท่าเจ้ากรมยมราช        อนุญาตให้อยู่ทับในหับเผย

                            คนทั้งหลายนายมุลก็คุ้นเคย     เขาละเลยพ่อไม่ต้องถูกจองจำ

๕. ขุนแผนได้ใช้เวลาว่างตอนติดคุกสานกระทายขายหารายได้ ก็เช่นเดียวกับสุนทรภู่แต่งเรื่องพระอภัยมณีเลี้ยงตัวขณะติดคุก ดังคำกลอนเสภาว่า

                           อยู่เปล่าเปล่าเล่าก็จนพ้นกำลัง  อุตส่าห์นั่งทำการสานกระทาย

                           ให้นางแก้วกิริยาช่วยทารัก         ขุนแผนถักขอบรัดกระหวัดหวาย

ใบละบาทคาดได้ด้วยง่ายดาย  แขวนไว้ขายทั้งเรือนออกเกลื่อนไป

๖. สุนทรภู่ได้ใช้คำลกอนในตอนพลายงามพบพ่อ ที่มีลักษณธคล้ายคำกลอนเรื่องพระอภัยมณี ตอนกำเนิดสุดสาคร และสุดสาครเข้าเมืองการเวก ทั้งเรื่องก็ดำเนินไปทำนองเดียวกัน พลายงามและสุดสาครต่างกำพร้าพ่อ ต่อมาจากแม่และเดินทางไปเยี่ยมพ่อ ก่อนจะได้พบพ่อต้องไปอยู่ในความอุปการะของผู้อื่นก่อน คำลกอนตอนที่มีลักษณะใกล้เคียงกัน เช่น

ก. นางวันทองเจ็บครรภ์จะคลอดพลายงาม และนางเงือกเจ็บครรภ์จะคลอดสุดสาคร

                            ครานั้นวันทองผ่องโสภา              อยู่เคหากับขุนช้างให้หมางหมอง

                            ไม่มีสุขทุกเวลานำตานอง            ด้วยว่าท้องสิบเดือนไม่เคลื่อนคลา

                            จะคลอดบุตรสุดปวดให้รวดเร้า     ตึงหัวเหน่าเหน็ดเหนื่อยเมือ่ยต้นขา        (พลายงามพบพ่อ)

                            จะกล่าวถึงเงือกน้อยกอยสวาท     ซึ่งรองบาทพระอภัยเมื่อไกลสถาน

                            อยู่วนวังหลังเกาะแก้วพิสดาร        ประมาณกาลสิบเดือนไม่เคลื่อนคลา

                           ให้เจ็บครรภ์ปั่นป่วนจะจวนคลอด    ระทวยทอดลงกับแท่นที่แผ่นผา            (กำเนิดสุดสาคร)

ข. พลายงามลานางวันทอง  สุดสาครลานางเงือก

                            สะอื้นรำอำลาด้วยอาลัย                     แล้วแข็งใจจากนางตามทางมา

                            เหลียวหลังยังเห็นแม่แลเขม้น             แม่ก็เห็นลุกน้อยละห้อยหา

                            แต่เหลียวเหลียวเลี้ยวลับวับวิญญาณ์  โอ้เปล่าตาต่างสะอื้นยืนตะลึง           (พลายงามพบพ่อ)

                            แล้วลานางย่างเยื้องชำเลืองเหลียว     ให้เปล่าเปลี่ยวเสียวทรวงสะท้อนถอน

                            ขึ้นทรงนั่งหลังพระยาม้ามังกร              แล้วหยุดหย่อนยืนยั้งเหลียวหลังแล   (กำเนิสุดสาคร)

ค. ขุนแผนสอนพลายงาม  ฤษีเกาะแก้วพิสดารสอนสุดสาคร

                            รู้สิ่งใดไม่สุ้รู้วิชา                                ไปเบื้องหน้าเติบใหญ่จะให้คุณ         (พลายงามพบพ่อ)

                            รู้สิ่งใดไม่สู้รู้วิชา                                 รู้รักษาตัวรอดเป็นยอดดี                 (สุดสาครเข้าเมืองการเวก)

                            อยู่พึ่งบุญคุณพ่อต่อไปเถิด                  จะประเสริฐสมหวังเป็นฝั่งฝา            (พลายงามพบพ่อ)

                            จงคิดติดตามไปเอาไม้เท้าเถิด            จะประเสริฐสมรักเป็นศักดิ์ศรี             (สุดสาครเข้าเมืองการเวก)