งาน แห่ครัวทาน เป็นกิจกรรมเก่าแก่ของล้านนา เป็นส่วนประกอบที่สำคัญของพิธีกรรมทางศาสนา คือการที่ศรัทธาชาวบ้านรวมตัวกันเป็นกลุ่มบุคคล เพื่อนำเอาเครื่องไทยทานที่จัดทำขึ้นไปถวายแก่พระสงฆ์ในงาน พอยหลวง ( อ่าน “ ปอยหลวง ” ) คืองานฉลองถาวรวัตถุในวัดนั้น เช่น งานประเพณีฉลองสมโภช โบสถ์ วิหาร กุฏิ หรือถาวรวัตถุที่สำคัญของพุทธศาสนา ถือว่าบุคคลที่ได้ร่วมการแห่ครัวทานนี้ จะได้รับอานิสงส์เป็นอันมาก   ครัวทานที่นำไปแห่เข้าวัดนั้นแยกเป็นสองประเภท คือ ครัวทานบ้านและครัวทานหัววัด ครัวทานบ้าน คือครัวทานที่ชาวบ้านซึ่งเป็นศรัทธาในสังกัดของวัดที่จัดงานอยู่นั้นเป็นผู้จัดไปถวายวัด ซึ่งครัวทานบ้านนี้มักจะประกอบด้วยวัตถุเครื่องใช้ในวัด เช่น โต๊ะ เก้าอี้ ถ้วยชามหรือเสื่อ เป็นต้น ปกติชาวบ้านจะแห่ครัวทานบ้านไปถวายในวันแรก และวันที่สองจะมีงานฉลอง ส่วนครัวทานหัววัด คือครัวทานหรือองค์เครื่องไทยทานจากหัววัดหรือวัดที่มีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกันจะมาร่วมทำบุญในวันที่สองและที่สามหรือวันสุดท้ายของงานครัวทานหัววัดนี้อาจจัดมารอมทาน ( อ่าน “ ฮอมตาน ” ) คือมีทั้งชนิดที่มีแต่เครื่องไทยทานมากับพระหรือเณรพร้อมกับชางบ้านนั้นสองสามคนมาเพื่อสืบไมตรีกันเล็กน้อยโดยไม่มีขบวนแห่ และมีทั้งที่จัดขบวนแห่มาอย่างเต็มรูปแบบ   ต้นครัวทานหรือองค์เครื่องไทยทาน ไม่ว่าจะเป็นต้นถ้วยหรือองค์เครื่องไทยทานที่ใช้ถ้วยชามมาจัดแต่งเป็นหลัก ต้นผ้า คือองค์เครื่องไทยทานที่ใช้ผ้าของสงฆ์มาจัดขึ้น ต้นเก้าอี้คือองค์เครื่องไทยทานที่ใช้เก้าอี้มาประกอบขึ้น หรือชองอ้อยหรือกระบะมีขาสูงเสมอเอวและมีขาตั้งสี่ขา ซึ่งในกระบะนั้นบรรจุสิ่งของเครื่องใช้ต่าง ๆ และมีต้นดอกหรือพุ่มดอกไม้ประดิษฐ์ที่มียอดคือไม้ตับหนีบธนบัตรเสียบไว้ ชาวบ้านจะนำครัวทานของตนที่จัดขึ้นมาพร้อมกันเป็นกลุ่มหรือเป็นหมวดแล้วจัดเครื่องประโคมฆ้องกลองแห่แหนนำเครื่องไทยทานตามกันไปสู่วัด ตามเส้นทางนั้นชาวบ้านมักจะฟ้อนรำทั้งด้วยความ ปิติหรือเพราะฤทธิ์สุรา ส่งเสียงโห่ร้องเกรียวกราวโกลาหลจนเข้าถึงวัด เมื่อครัวทานถึงวัดแล้วปู่อาจารย์จะนำชาวบ้านไหว้พระรับศีลและกล่าวคำสมมาครัวทานแล้วจึงประเคนเครื่องไทยทานถวายพระ ถ้าต้นครัวทานมีขนาดใหญ่มากก็อาจใช้พานดอกไม้ถวายแทนก็ได้ พระสงฆ์ที่เป็นเจ้าพอร ( อ่าน “ เจ้าปอน ” ) คือผู้มีโวหารก็จะกล่าวให้พรด้วยโวหารที่ไพเราะอลังการเพื่อฉลองศรัทธาของชาวบ้าน    ในกรณีที่ครัวทานนั้นเป็นครัวทานหัววัด คือองค์เครื่องไทยทานที่หัววัดหรือพระสงฆ์และศรัทธาจากวัดที่มีความสัมพันธ์กับวัดเจ้าภาพเคลื่อนขบวนแห่มานั้น มักจะเป็นขบวนที่ค่อนข้างวิจิตร อาจมีช่อช้างหรือธงสามเหลี่ยมขนาดใหญ่นำหน้า มีพระสงฆ์และปู่อาจารย์ ถือ ขันนำทาน ซึ่งเป็นพานข้าวตอกดอกไม้ สำหรับนำไปถวายแทนที่จะถวายเครื่องไทยทานทั้งชุดนำหัวขบวน มีช่างฟ้อนและเครื่องดนตรีแห่มามีคณะศรัทธาแห่เครื่องไทยทานเข้าสู่วัด ฝ่ายเจ้าภาพเมื่อเห็นครัวทานหัววัดเข้ามาแล้วก็จะไปต้อนรับ ทั้งที่เป็นแบบการรอมทานและการแห่ครัวทานเข้าวัด คือในส่วนที่หัววัดแห่ครัวทานมานั้น ฝ่ายเจ้าภาพก็จะจัดฟ้อนต้อนรับ มีคนนำช่อช้างคือธงสามเหลี่ยมขนาดใหญ่ไปรับขบวนแห่ มีคนนำสัปทนไปกั้นให้แก่พระสงฆ์ที่นำขบวน มีคนไปช่วยหามฆ้องกลองและช่วยหามเครื่องไทยทาน และมีผู้นำพานดอกไม้ไปอาราธนาขบวนให้เข้าสู่วัดอย่างสมเกียรติ ในวันสุดท้ายที่มีการแห่ครัวทานเข้าวัดนั้นจะมีการนิมนต์พระสงฆ์จากหัววัดมาค้างคืนเพื่อร่าวมอบเทศน์มหามังคลสูตร ปฐมสมโพธิ ธัมมจักก์และพุทธาภิเษก ในตอนดึกเรื่อยไปจนถึงสว่าง จะมีพิธีสวดเบิกพระเนตรพระพุทธรูปอีกด้วย
เมื่อเสร็จงานพอยหลวงแล้ว เจ้าอาวาสจะพาศรัทธาชาวบ้านนำเครื่องไทยทานไปถวายแก่พระที่เป็นเจ้าพอยเป็นการขอบคุณที่ได้ช่วยงาน ซึ่งบางครั้งอาจแห่เครื่องไทยทานไปเป็นการเอิกเกริกก็มี

ปอยหลวง 
“ปอยหลวง” เป็นประเพณีหนึ่งในภาคเหนือโดยเฉพาะคนเมืองล้านนาเรา ประเพณีปอยหลวงจัดขึ้นเป็นการเฉลิมฉลองถาวรวัตถุทางพระพุทธศาสนา   งานที่จัดเป็นงานใหญ่โต เช่นฉลองวิหาร ฉลองอุโบสถ  กุฏิ กำแพง  เจดีย์  ศาลาการเปรียญ ฯลฯ  เป็นต้น “ปอยหลวง” จะจัดงานหลังจากเก็บเกี่ยวข้างเสร็จแล้วคนว่างงานประกอบอาชีพในเดือนกุมภาพันธุ์ถึงเดือนมิถุนายนทางเหนือเราก็จะเป็นหน้าแล้งซึ่งเหมาะกับอากาศด้วย
เมื่อใดที่วัดหนึ่งได้ก่อสร้างถาวรวัตถุ ดังกล่าว เสร็จเรียบร้อยพร้อมที่จะใช้การได้แล้ว  อาทิวิหารก็ดี โบสถ์  ก็ดี  ฯลฯ  คณะศรัทธามีกรรมการวัดพร้อมด้วยเจ้าอาวาส  ก็จะกำหนดวันทำบุญเฉลิมฉลองมอบถาวรวัตถุนั้นให้เป็น ศาสนสถานในพระพุทธศาสนา  โดยประชุมปรึกษาหารือกัน  กำหนดวัน  “ปอยหลวง”  กำหนด วันแห่ครัวทาน  วันรมหรสพจะมีมากน้อยสุดแล้วแต่กำลังทุนทรัพย์ของศรัทธาและของวัด  โดยประเพณีปอยหลวง  แล้วจะเป็น  3  วัน  หรือ  4  วัน  ดังนี้
วันที่ 1  เรียกว่า   วันห้างน้อย   วันฮอมครัวก็เรียก  วันนี้เป็นวันทานไม้ทานคา  ทานตุง
วันที่  2  เรียกว่า   วันห้างหลวง วันครัวทานเข้า  หากวันที่ทำการปอยหลวงมีศรัทธาหลายหลังคาเรือนหรือหลายครอบครัวและมีหัววัดที่ถึงกันก็มีมาก  ก็จะมีวันแห่ครัวทาน  2  วัน  วันแรกเป็นวันครัวทานหัววัด (ต่างวัด)  แห่เข้ามาถวาย  วันที 2  เป็นวันแห่ของศรัทธาชาวบ้านของวัดนั้น แห่ครัวทานเข้ามาถวาย
วันที่ 3  เรียกว่า วันทาน  เมื่อวันก่อนมีการแห่ครัวทานของศรัทธาก็ดีของหัววัดต่างๆ ที่แห่มาก็ดี  ครัวทานที่แห่มาเอาวางรายล้อมวิหารที่ทำการฉลองตอนกลางคืน  เจ้าของศรัทธามานอนเฝ้าเป็นการนอนวัดไปในตัว  พอรุ่งขึ้นซึ่งเป็นวันทาน  มรรคนายกก็จะเวนทานมอบสิ่งก่อสร้างนั้นและถวายครัวทานทั้งหมดให้แก่วัด พระสงฆ์ที่นิมนต์มาค้างวัดก็ดีเจ้าอาวาสก็ดี ก็จะให้พร   เป็นอันเสร็จพิธี  คณะกรรมการวัดช่วยจัดแจงกับครัวทานนับเงินนับทอง  เพื่อเป็นทุนทรัพย์ของวัดแถลงรายได้ทั้งหมดในการจัดปอยหลวงให้แก่ศรัทธาประชาชนทั่วไปได้ทราบ
ครัวทาน : เมื่อตกลงว่าจัดงานปลอยหลวงขึ้นศรัทธาประชาชนต้องทำครัวทานตกแต่งครัวทานของตนหลังคาเรือนละ  1  ต้น  หรือครอบครัวละ 1  ต้น ทำเล็กใหญ่ตามสภาพฐานะ  บ้างก็ทำเป็นรูปปราสาทไหว  บ้าง  ก็ทำเป็นรูปใบโพธิ์  ทำเป็นรูปช้าง  รูปม้า  ประดับประดาด้วยดอกไม้แห้งดอกกระดาษประณีตบรรจง  ทำคันสำหรับหาม คนแห่ บ้างก็ใช้เกวียนใช้ล้อใช้รถเป็นที่วางต้นครัวทานสูงใหญ่โต เล็กสุดแล้วแต่กำลังศรัทธา  และหัววัดต่าง ๆ ก็จะทำครัวทาน  เช่นเดียวกับศรัทธาหมู่บ้านของวัดนั้นทำและแห่มาร่วมงานด้วย
ขบวนแห่ :  มีกลองเอว กลองสะปาย  กลองสะบัดชัย  เป็น่าตัวหลัก มรการตกแต่งรุปโขน(ผีโก๋น)หุ่น รูปต่าง ๆเหล่านี้จะนำขบวนอย่างครึกครื้น นำขบวนครัวทานเข้าไปวัด ประชาชนลูกเด็กเล็กแดงก็จะติดตามครัวทาน ของคนที่หมาแห่เข้าไปในวัดอย่างสนุกสนาน บางหมู่บ้าน บางหัววัดจะมีฟ้อนดาบ ฟ้อนเจิง  ฟ้อนม่าน ฟ้อนเล็บ ฟ้อนบ่าผาบ นำขบวน  หากเจ้าของต้นครัวทานร่ำรวยก็จะมีการผุยมะนาว(โปยเงิน ซึ่งยัดอยู่ในก้อนข้าวเหนียวหรือใช้ใบมะพร้าวห่อ) ให้แก่คนที่มาร่วมทำบุญในงาน  บรรดาเด็กๆ จะเข้าแย่งกันโปรยไปทางไหน ผู้คนก็แตกฮึอกันเป็นที่สนุกสนาน  อิทธิพลนี้เนื่องมาจากเวสสันดรชาดก
ก่อนปอยหลวง 1 วัน เป็นธรรมเนียมประเพณีต้องมีการแห่พระอุปคุตจากท่าน้ำ  ซึ่งอยู่แห่งใด แห่งหนึ่งที่ใกล้ที่สุด “พระอุปคุต” นี้ก็คือก้อนหินซึ่งเลือกเอาก้อนใดก้อนหนึ่งจากท่าน้ำ   อาจเป็นแม่น้ำ หนองน้ำ ลำเหมือง ลำห้วย เมื่อได้ก้อนหินแล้วก็ยกขึ้นนำขบวนแห่มาวางไว้บนร้าน ซึ่งสร้างไว้ข้างเจดีย์ วิหาร หรือที่อันควรในวัดที่ จะทำการปอยหลวง  ถือเป็นความศักดิ์สิทธิ์  เป็นเจ้าที่เจ้าทางปกป้องรักษาเภทภัยต่างๆ ตลอดงานปอยหลวง  เมื่อเสร็จปอยหลวงแล้วจึงตั้งขบวนแห่นำ “พระอุปคุต” (ก้อนหิน) นั้นกลับไปไว้ยังที่เดิม
ตำนานพระอุปคุต

พระอุปคุตเถระ มหาสมุทรเป็นที่อยู่ของท่าน  มิอิทธิฤทธิ์มาก  อดีตกาลสมัยพระบรมกษัตริย์ธรรมาโศกราชฉลองพระมหาสถูปจำนวน  48,00 0   หลัง ทำมหาสักการบูชา  กำหนด  7  ปี 7  เดือน  7  วัน กลัวเกิดอันตรายจากหมู่มารทั้งหลายก่อกวน  พระองค์ได้พระอุปคุตเถระมาคุ้มครองภัยพิบัติต่าง ๆ ไม่มีตลอด 7 ปี  7 เดือน  7  วัน  พระอุปคุตจะมีฤทธ์มาก กษัตริย์ธรรมโศกราชทดลองปล่อยช้างชับมันแล่นไล่   พระอุปคุตขณะบินฑบาตร  โดนพระอุปคุตเถรอธิฐานบันดาลให้ช้างดุจช้างศิลายืนอยู่กับที่แล่นไม่ได้  เพราะฤทธิ์สืบแต่นั้นมา เป็นตำนานเล่าขาน  เวลามีงานฉลองใหญ่โตมโหฬารต้องมีการแห่พระอุปกคุต
:: ดูหน้าต่อไป