พระลอราชเลอลักษณ์

ลิลิตพระลอเป็นนิยายรักของไทยทางภาคเหนือของไทย เป็นเรื่องที่คนไทยรู้จักกันมาก และเป็นอุทาหรณ์ในเรื่องของความรัก ผู้ที่แต่งเรื่องนี้ยังไม่ทราบแน่ชัดว่าใครเป็นผู้แต่ง และแต่งขึ้นในสมัยใด ได้แต่สันนิษฐานว่าอาจเป็นวรรณคดีในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้นที่นักปราชญ์ช่วยกันแต่ง เป็นเรื่องที่มีโวหารลึกซึ้งสะเทือนอารมณ์จนได้รับยกย่องจากวรรณคดีสโมสร ให้ลิลิตพระลอเป็นยอดของลิลิต เรื่องพระลอมีอยู่ว่า ท้าวแมนสรวงและพรชายาพระนางบุญเหลือครองเมืองสรวง มีโอรสชื่อพระลอ อีกเมืองหนึ่งอยู่ทางทิศตะวันตกคือเมืองสรองมีท้าวพิมพิสาครราชเป็นเจ้าเมือง มีพระโอรสชื่อท้าวพิไชยพิษณุกรซึ่งมีพระนางดาราวดีเป็นพระชายาและมีพระธิดาสององค์คือ พระเพื่อน พระแพง ท้าวแมนสรวงต้องการขยายอณาเขตจึงยกทัพไปตีเมืองสรองท้าวพิมพิสาครราชสิ้นพระชนม์บนคอช้าง ท้าวพิไชยพิษณุกรกันพระศพออกมาได้และป้องกันเมืองด้วยความเข้มแข็ง ท้าวแมนสรวงตีเมืองสรองไม่ได้ยกทัพกลับ สองนครจึงเป็นศัตรูกันตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา ท้าวพิไชยพิษณุกรขึ้นครองราชย์ต่อจากพระบิดา ทรงให้พระธิดาทั้งสองประทับที่ตำหนักพระเจ้าย่าเพื่อคอยปรนนิบัติ ส่วนเมืองสรวงท้าวแมนสรวงได้อภิเษกพระลอราชกับพรนางลักษณวดี และเมื่อท้าวแมนสรวงสวรรคต พระลอราชก็ครองเมืองแทน พระลอทรงเป็นกษัตริย์ที่ทรงพระโฉมงดงามยิ่ง เป็นพระโอรสที่ดียิ่งและเป็นพระเจ้าแผ่นดินที่ประชาชนรักยิ่ง มีแต่เสียงโจษจันเล่าลือถึงความยิ่งใหญ่ของพระองค์ จนมีนักขับเพลงนำความงามของพระลอไปขับเป็นเพลงยอโฉมตามเมืองต่างๆว่า
รอยรูปอินทรหยาดฟ้า                มาอ่าองค์ในหล้า
แหล่งให้คนชม                              แลฤา
พระองค์กลมกล้องแกล้ง                   เอวอ่อนอรอรรแถ้ง
ถ้วนแห่งเจ้ากูงาม                          บารมี
โฉมผจญสามแผ่นแพ้                      งามเลิศล้วนแล้
รูปต้องติดใจ                          บารมี
ฦาขจรในแหล่งหล้า                        ทุกทั่วคนเที่ยวค้า
เล่าล้วนย่อโฉม                             ท่านแล
เดือนจรัสโพยมแจ่มฟ้า                    ผิบได้เห็นหน้า
ลอราชไซร้ดูเดือน                   ดุจแล
เหมือนตามฤคมาศ                        พิศคิ้วพระลอราช
ประดุจแก้วเกาทัณฑ์                     ก่งนา
พิศกรรณงามเพริศแพร้ว                   กลกลีบบงกชแก้ว
อีกแก้มปรางทอง                   เทียบนา
ทำนองนาสิกไห้                           คือเทพนฤมิตไว้
เปรียบด้วยขอกาม
พระโอษฐ์งามยิ่งแต้ม                      ศศิอยู่เยียวยะแย้ม
พระโอษฐ์โอ้งามตรู                        บารมี

พอพระเพื่อน พระแพงได้ฟังคำร่ำลือในความงามของพระลอก็หลงรัก หลงใหลใฝ่ฝันที่จะได้พระลอเป็นพระสวามี ทั้งๆที่ยังไม่เคยเห็นหน้า เลยตรอมพระทัยกินไม่ได้นอนไม่หลับ พระวรกายซูบผอม นางรื่น นางโรย พระพี่เลี้ยง ทูลรับอาสาที่จะจัดการให้ได้พระลอมาตามปรารถนา โดยให้คนสนิทไปขับซอพรรณนาความงามของพระเพื่อน พระแพง เมื่อพระลอได้ฟังก็เกิดความรักนางทั้งสอง และส่งสารเป็นนัยมาให้พระเพื่อนพระแพงทราบ พี่น้องทั้งสององค์คิดหาทางให้ความปรารถนาของพระลอมีมากขึ้น นางรื่นนางโรยจึงไปหาแม่มดหมอผีทำให้พระลอมาเมืองสรองแต่ยายแม่มด ไม่กล้าใช้วิชาของตนกับผู้ที่ทีบุญเป็นท้าวพระยามหากษัตริย์ แล้วยายแม่มดก็แนะนำให้ไปหาลูกศิษย์ของปู่เจ้าสมิงพราย แต่ก็ถูกปฏิเสธอีก และให้นางรื่นนางโรยพาพระธิดาทั้งสองไปหาปู่เจ้าสมิงพราย ซึ่งเป็นผู้ทรงฤทธานุภาพไม่มีผู้ใดเทียมทัน แล้วปู่เจ้าสมิงพรายก็ทำพิธีกรรมให้พระลอมีความเสน่หาพระเพื่อน พระแพง พระลอมีความกระวนกระวายพระทัย ต้องการที่จะไปเมืองสรองพระนางบุญเหลือทอดพระเนตรพระอาการของพระลอ ทรงวิตกกังวลให้หาหมอสิทธิไชยที่เก่งที่สุดของเมืองสรวงมาแก้ไขถึง 2 ครั้ง จนทำให้ปู่เจ้าสมิงพรายใช้เวทมนตร์คาถาแรงขึ้น และใช้ให้ผีบ้านผีเมืองมาสู้กันอีก ผีฝ่ายเมืองสรองแพ้ปู่เจ้าก็ปล่อยสลาเหินให้ปนอยู่กับพานพระศรี พอพระลอเสวยสลาเหินยิ่งคลั่งไคล้มากขึ้น หมอสิทธิไชยไม่สามารถแก้ไขได้ พระลอก็เหมือนชายหนุ่มทั่วไป เมื่อตกอยู่ในห้วงของความรักแล้วเหตุผลใดๆก็ไม่สามารถที่จะฉุดรั้งได้ ทั้งที่พระลอรู้อยู่เต็มอกว่าพระมารดามีทุกข์สักปานใด และพระองค์ก็ทรงรักพระมารดามากกว่าสิ่งใดก็ตาม ก็ต้องพ่ายแพ้ต่ออารมณ์รัก อารมณ์ปรารถนาอันแรงกล้าของตน จึงจำพระทัยจากพระมารดาและพระมเหสีเสด็จสู่เมืองสรอง ครั้งสุดเขตแดนเมืองสรวงก็ให้พวกทหารกลับเมืองเอาไปเพียง 200 คนเท่านั้น พระลอพร้อมด้วยนายแก้ว นายขวัญ พระพี่เลี้ยง เดินทางต่อไปจึงถึงแม่น้ำกาหลง ก่อนที่จะข้ามแม่น้ำกาหลง พระองค์ทรงลังเลและวิตกกังวลจึงอธิษฐานเสี่ยงน้ำว่า “ถ้ารอดให้ไหล ตายให้วน” พอสิ้นคำอธิษฐานก็เทน้ำลงในแม่น้ำ น้ำกลับไหลวนบอกเป็นลางร้ายว่าจะได้รับอันตราย แต่ด้วยอำนาจของมนต์เสน่ห์ทำให้พระลอเสด็จต่อจนเข้าเขตเมืองสรอง พระลอกับนายแก้ว นายขวัญ เข้าเมืองสรองปู่เจ้าก็เสกผีเข้าสิงไก่ไปล่อพระลอ เพื่อให้เดินทางไปถึงที่หมายเร็วขึ้น พระลอทรงปลอมองค์เป็นพราหมณ์ชื่อ ศรีเกศ นายแก้ว นายขวัญเป็นแขกเทศชื่อ รัตน์กับราม และในที่สุดพระลอก็ได้แอบเข้าไปชมและพักในอุทยานของพระเพื่อนพระแพง
รุ่งเช้า นางรื่น นางโรย ออกไปยังสวนหลวงได้พบและพลอดรักกับนายแก้ว นายขวัญและต่อมานางพี่เลี้ยงทั้งสองก็ออกอุบายให้พระเพื่อน พระแพง ได้พบพระลอและพระลอลอบเสด็จเข้าไปประทับอยู่ในพระตำหนักสองพระนางจนได้ นายแก้วไปอยู่กับนางรื่น นายขวัญไปอยู่กับนางโรย เวลาแห่งความสุขของทั้งสามพระองค์ผ่านไปเพียงครึ่งเดือนเท่านั้น เรื่องก็รู้ไปถึงท้าวพิไชยพิษณุกรจึงเสด็จมาลอบดูเหตุการณ์ยังตำหนักของพระธิดา แต่เมื่อเห็นพระลอมีรูปงามก็เกิดความเมตตา เปลี่ยนจากความแค้นกลายเป็นความรักได้ ท้าวพิไชยพิษณุกรทำความรู้จักกับพระลอ และรับจะจัดการอภิเษกให้ตามประเพณี แต่ยังไม่ทันจะจัดการอะไร เรื่องก็รู้ไปถึงเจ้าย่าซึ้งเป็นย่าเลี้ยงยังผูกใจเจ็บเรื่องเก่าอยู่ จึงทรงแอบอ้างรับสั่งให้เกณฑ์ทหารมาล้อมพระตำหนักพระเพื่อน พระแพง ในตอนดึกถึง 3 ชั้น เพื่อจับพระลอประหารพระชนม์ชีพ พระพี่เลี้ยงทั้งสี่ออกต่อสู้จนตัวตาย  สิ้นพระพี่เลี้ยงแล้วทั้งสามกษัตริย์ก็ถือพระแสงดาบฟาดฟันศัตรูด้วยความองอาจกล้าหาญ แต่ในที่สุดก็ต้องศรพิษสิ้นพระชนม์ ท้าวพิไชยพิษณุกรทราบเรื่องก็สายไปเสียแล้ว พระองค์ทรงพิโรธยิ่งนัก ตรัสบัญชาให้จับผู้กระทำความผิด และพระเจ้าย่าไปประหารทุกคน
หลังจากนั้นก็โปรดเกล้าฯ ให้จัดการพระศพกษัตริย์ทั้งสาม และสี่พี่เลี้ยงอย่างยิ่งใหญ่แล้วส่งทูตอัญเชิญพระราชสาสน์ แจ้งข่าวทั้งปวงไปถวายพระนางบุญเหลือ ทั้งสองเมืองต่างสร้างเจดีย์บรรจุพระอัฐินั้นไว้ เมืองสรวงและเมืองสองก็กลับเป็นไมตรีกัน ไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินติดต่อไปมาค้าขายกันเป็นอันดีตลอดมา