พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย  ทรงสนพระทันในการกวีมาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์  เมื่อเสด็จขึ้นครองราชย์เป็นเวลาที่บ้านเมืองเบาบางจากศึกสงครามจึงทรงมีเวลาในพระราชานุกิจเกี่ยวกับการพระราชนิพนธ์บทละครและการทอดพระเนตรการซ้อมหรือการแสดงละครได้
          เราไม่ทราบแน่ชัดว่าละครนอกมีกำเนิดขึ้นในช่วงเวลาใดแน่  เพราะหลักฐานเกี่ยวกับการละครในสมัยแรก ๆ  ไม่ปรากฏชัด  เพิ่งจะมีหลักฐานจากหนังสือจดหมายเหตุลาลูแบร์ว่า  ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชนั้นมีศิลปะการแสดงที่เรียกว่า  โขน  ละคร  และระบำอยู่  ซึ่งแสดงว่าละครนี้อาจจะมีขึ้นก่อนสมัยสมเด็จพระนารายณ์  และเล่นกันอยู่อย่างแพร่หลายแล้ว  เมื่อเมอสิเออร์  เดอ  ลาลูแบร์  ราชทูตฝรั่งเศสเข้ามาในสมัยนั้น  จึงมีโอกาสได้ดูและบันทึกไว้ซึ่งสันนิษฐานว่าละครที่ลาลูแบร์กล่าวถึงก็คือละครนอกนั่นเอง
          สำหรับละครในนั้นเข้าใจว่าเกิดขึ้นในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศแต่ศิลปะการละครคงจะรุ่งเรืองอยู่เพียงชั่วสมัยสมเด็จพระเจ้าบรมโกศเท่านั้น  พอสิ้นรัชสมัยของพระองค์ก็เกิดเหตุการณ์ยุ่งยากในทางการเมือง  เกิดสงครามกับพม่าอีก  ศิลปะการละครไม่ได้รับกานทำมุบำรุงเพราะสภาพบ้านเมืองไม่อำนวย  จนถึงรัชสมัยสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก  พระองค์โปรดให้มีการหัดละครทั้งวังหลวงและวังหน้า  โดยจำกัดให้ผูหญิงเป็นละครหลวงเหมือนในสมัยกรุงศรีอยุธยา  ทรงพระราชนิพนธ์บทละครขึ้นมา  ๔  เรื่องคือรามเกียรติ์  อิเหนา  ดาหลัง  และอุณรุท  ละครนอกที่เป็นขงประชาชนก็นิยมกันอย่างแพร่หลาย  จนต้องมีพระราชกำหนดห้ามสร้างเครื่องโขนละครเหมือนแบบข้างต้นซึ่งเป็นของกษัตริย์
          พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงปรับปรุงศิลปะการละครต่อมาด้วยวิธีการต่าง ๆ  คือ  ทรงพระราชนิพนธ์บทใหม่โดยปรับปรุงของเดิมให้ผู้เชี่ยวชาญนาฏศิลป์ทดลองซ้อมกระบวนรำให้เข้ากับบท  จนอาจจะกล่าวได้ว่า  “ศิลปะทางโขน ละครฟ้อนรำในสมัยรัชกาลที่ ๒ เป็นศิลปะที่ประณีตงดงามยิ่งกว่าที่เคยมีมาแต่ก่อน บรรดาศิลปินในรุ่นต่อมาจึงพากันยกย่องนับถือเป็นศิลปะแบบครู และรับเข้าแบบฉบับของศิลปะที่ดีประจำชาติสืบต่อกันมาจนตราบเท่าทุกวันนี้” (ธนิต อยู่โพธิ์ ๒๔๙๗:๘๗)
          ละครนอกแบบหลวง  คือ  การผสมผสานระหว่างละครในกับละครนอกพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงพระราชนิพนธ์บทละครนอกแบบหลวงขึ้นมาเพื่อให้นางในราชสำนักได้แสดงละครนอกบ้าง  แต่ถ้าจะแสดงละครนอกแบบดั้งเดิมก็คงไม่เหมาะสมนัก  เพราะกลอนไม่ไพเราะ  บางแห่งก็หยาบคาย  ตัวละครต้องร้องกลอนเองและด้นกลอนเองบ้าง  จึงทรงปรับปรุงแบบแผนของละครนอกเสียใหม่ให้เหมาะกับรสนิยมในราชสำนัก  และความสามารถของนางในที่แสดงละครใน  (สุรพล  วิรุฬหรักษ์  ๒๕๔๔: ๒๑๓) ละครนอกแบบหลวงได้รับความนิยมอย่างสูงไม่แพ้ละครในที่แสดงกันอยู่ก่อน
          สังคมไทยในสมัยรัชกาลที่  ๒  เป็นสังคมที่ยึดมั่นอยู่ในพุทธศาสนา  เชื่อในเรื่องเวรกรรม  การทำดีได้ดี  ทำชั่วได้ชั่ว  ขณะเดียวกันก็ยังมีความเชื่อถือเรื่องภูตผีและอำนาจสิ่งศักดิ์สิทธิ์  ทั้งยังเทิดทูนพระมหากษัตริย์  ในฐานะเจ้าชีวิตเราสามารถมองเห็นคติเหล่านี้ได้ชัดเจนในบทละครนอกเรื่องสังข์ทอง  ซึ่งเป็นบทละครที่สนุกสนาน  อ่านแล้วเพลิดเพลิน  ทั้งยังได้ข้อคิดหลายประการ
          บทละครนอกเรื่องสังข์ทอง  เป็นวรรณกรรมที่ผู้นิพนธ์มีส่วนเกี่ยวข้องอยู่ในราชสำนัก  ถึงแม้จะเป็นบทที่ปรับปรุงมาจากของเก่า แต่ก็ไพเราะและมีคุณค่าทำให้ละครนอกของชาวบ้านไม่ใช่การแสดงที่ต้อยต่ำอีกต่อไป  แต่มีมาตรฐานสูงขึ้นจากการสนับสนุนของพระมหากษัตริย์  ที่มีพระราชอัธยาศัยฝักใฝ่ในศิลปะการละคร  นับเป็นมรดกอันล้ำค่าของชาวไทยทุกคน