เรื่องสังข์ทอง
          บทละครนอก  มิใช่บทสำหรับแสดงละครเพียงอย่างเดียว  แต่ใช้เป็นวรรณคดีสำหรับอ่านด้วย  โดยมีความสำคัญควบคู่กันไป   เพราะในการอ่านบทละครนั้น  ผู้อ่านจะอ่านเนื้อเรื่องโดยตลอด  ส่วนในการแสดงก็คงจะนิยมนำมาแสดงเป็นตอนๆ  ไม่ได้แสดงที่เดียว     จบทั้งเรื่อง  เช่น  เรื่องสังข์ทองก็นิยมแสดงตอนนางมณฑาลงกระท่อมมากกว่าตอนอื่นๆ  เป็นต้น
          ผู้ดูละครต้องการความบันเทิงและการผ่อนคลายอารมณ์จากความตึงเครียด  ต้องการประสบการณ์ใหม่ๆ  ที่ได้จากการดูละคร ซึ่งก็เป็นความจริงของชีวิตที่แฝงอยู่ในบทละครนั้น  ละครจึงมีส่วนช่วยและมีบทบาทในการดำเนินชีวิตของมนุษย์อยู่มาก  โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสมัยก่อนที่คนไทยส่วนใหญ่อ่านหนังสือไม่ออก  และมีมหรสพให้ชมอยู่ไม่กี่ชนิด
          เนื้อหาของบทละครนอกนั้น  มีจุดประสงค์ที่จะสื่อสารคุณค่าทางศิลปะและให้ความจริงของชีวิตโดยเป็นวรรณกรรมที่ใช้ประกอบการแสดง  ซึ่งเป็นสิ่งที่สื่อสารโดยอาศัยบทบาทของตัวละครบนเวที  ซึ่งจะช่วยทำให้เกิดความรู้สึกอิ่มเอิบและพอใจ
คุณค่าของบทละครนอกเรื่องสังข์ทอง  แยกได้เป็น  ๒  ด้าน  คือ
๑.คุณค่าด้านเนื้อหา
๒.คุณค่าด้านศิลปะ
คุณค่าด้านเนื้อหา
          เนื้อหาของบทละครนอกแสดงให้เห็นความคิดของผู้แต่งที่ต้องการสื่อให้ผู้อ่านผู้ฟังทราบ  ดังนี้
๑.ค่านิยมในสังคม  วัฒนธรรม  และแนวทางการดำเนินชีวิต  โดยต้องการปลูกฝังทัศนคติลงไปในจิตใจของคนไทย  เช่น  ทัศนคติเกี่ยวกับความซื่อสัตย์จงรักภักดีของผู้หญิงที่มีต่อสามี  ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดคือ  บทบาทของนางจันท์เทวีและนางรจนา  เช่น  นางรจนาคร่ำครวญตอนท้าวสามนต์ให้หาปลาถวาย
๒.การรักพวกพ้อง  รักชาติบ้านเมือง  ตัวอย่างที่เห็นได้อย่างชัดเจนคือ  พฤติการณ์ของหกเขย  และการตีคลีพนันกับพระอินทร์  เช่น  ตอนนางมณฑาขอร้องให้เจ้าเงาะช่วย
๓.การทำความดี  มีตัวอย่างปรากฏตลอดทั้งเรื่อง  เช่น  การที่ท้าวภุชงค์และนางพันธุรัตรับเลี้ยงดูพระสังข์  ตายายช่วยเหลือนางจันท์เทวีนายประตูเมืองสามนต์ช่วยเหลือท้าวยศวิมล  เป็นต้น
          การปลูกฝังทัศนคติโดยใช้วรรณกรรมประเภทบทละครเป็นเครื่องมือนี้เป็นการกระทำที่แนบเนียนและค่อนข้างได้ผล  เพราะผู้ดูละครหรือผู้อ่านบทละครเกิดความรู้สึกอยากเอาอย่างตัวละครหรือนำตัวเองไปเทียบกับตัวละครบางตัว  แล้วปฏิบัติให้เหมือนตัวละครนั้นๆ  ดังนั้น  ผู้ดูละครหรือผู้อ่านบทละครก็จะได้รับความรู้เพิ่มขึ้น  ได้มีโอกาสใช้ความคิดเกี่ยวกับเหตุการณ์ต่างๆ  ที่เกิดขึ้นในวิถีชีวิตของตัวละครซึ่งก็คือการเลียนแบบพฤติกรรมในชีวิตจริงนั่นเองทำให้มีทัศนะและความคิดที่กว้างขวางขึ้น  และนอกจากนี้ยังได้รับความบันเทิงจากการใช้วรรณกรรมประเภทบทละครเป็นเครื่องช่วยระบายอารมณ์ได้อีกด้วย
          นอกจากนี้เรื่องสังข์ทองยังเสนอแนวคิดที่สามารถนำไปใช้ในชีวิตจริงได้คือ  “ การพิจารณาบุคคล ”  ซึ่งแสดงให้เห็นว่า  ในการพิจารณาบุคคลนั้น  เราไม่ควรมองจากรูปลักษณ์ภายนอกแล้วตัดสินว่าบุคคลนั้นเป็นอย่างไร  แต่ต้องมองลึกลงไป  และคนที่มองดูแต่ภายนอกว่ามีลักษณะที่ดีหรือสวยงาม  ก็อาจจะไม่ใช่คนดีก็ได้  สำหรับเรื่องสังข์ทองนี้  พระสังข์  มีสภาพที่ปรากฏแก่สายตาบุคคลทั่วไปว่า  คนที่รูปร่างหน้าตาอัปลักษณ์เช่นเจ้าเงาะก็อาจจะมีความสามรถอย่างมาก  เป็นด้นว่า  การใช้เวทมนตร์ในการหาปลาหาเนื้อ  โดยที่เขยอีกหกคนหาไม่ได้  ถึงแม้เจ้าเงาะจะใช้เวทมนต์และเล่ห์เหลี่ยมในการหาสิ่งของเหล่านี้ก็ตาม  ก็คงจะเป็นการสื่อสารให้ผู้ดูละครหรือผู้อ่านบทละครได้ข้อคิดว่า  ในการพิจารณาบุคคลนั้น  ไม่ควรพิจารณาจากรูปร่างหน้าตา  ชาติตระกูล  หรือยศศักดิ์  แต่ควรดูที่สติปัญญา  ความรู้  ความสามารถ  และความดีงาม  และลึกลงไปกว่านั้นก็คือ  คุณสมบัติเหล่านี้เป็นสิ่งที่น่าจะแฝงอยู่ในตัวบุคคลเช่นเดียวกับรูปทองของพระสังข์  ที่แฝงอยู่ในรูปเงาะนั่นเอง
          เนื่องจากบทละครนอกเป็นวรรณคดีที่แต่งขึ้นมาเพื่อความบันเทิง  และมีความมุ่งหมายในการแสดงเนื้อเรื่องมากกว่าที่จะแสดงศิลปะอย่างอื่น  เนื้อเรื่องที่ผูกขึ้นมานั้นถึงแม้ว่าจะเป็นทำนองเดียวกับเรื่องจักรๆ วงศ์ๆ  ก็ตาม  แต่ก็ได้พยายามเสนอความแปลกใหม่บางอย่างให้ผู้ดูละครหรือผู้อ่านบทละครได้เกดความสนุกสนานเพลิดเพลินกับความแปลกใหม่นั้น  ความแปลกใหม่ประการหนึ่งก็คือ  การสร้างตัวละครพิเศษพิสดารไปจากความเป็นธรรมดาแต่ตัวละครเหล่านี้มีกำเนิดที่แปลกประหลาดหรือมีคุณสมบัติพิสดารก็จริง  ทว่าพวกเขาก็ยังมีลักษณะของมนุษย์ธรรมดาที่มีแนวทางการดำเนินชีวิต  มีอุดมคติ  มีหลักยึดมั่นประจำใจ  และความต้องการต่างๆ  เช่นเดียวกับมนุษย์ธรรมดาเราจึงสามารถอธิบายพฤติกรรมและความรู้สึกนึกคิดของตัวละครเหล่านั้นได้เช่นเดียวกับการอธิบายพฤติกรรมของบุคคลจริงๆ
คุณค่าด้านศิลปะ
          คุณค่าด้านศิลปะละครนอกส่วนใหญ่จะได้จากการแสดง  ผู้แสดงจะเสนอศิลปะในรูปของทำนองเพลง  การร่ายรำ  และถ้อยคำในบทร้อง  พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย  ทรงพระราชนิพนธ์บทละครด้วยความพิถีพิถันในเรื่องท่ารำ  และการแสดงเป็นอย่างมาก  การทรงพระราชนิพนธ์บทละครในนั้น  ทรงระวังให้ถ้อยคำในบทละครทุกตอนเหมาะกับท่ารำตอนไหนที่จะรำไม่ได้หรือแสดงได้ไม่ดี  ก็ดัดแปลงหรือตัดทิ้งจนแสดงได้เรียบร้อยดีเล่ากันว่าบทที่แต่งแล้วนั้นพระราชทานให้เจ้าฟ้ากรมหลวงพิทักษมนตรีนำไปซ้อมกระบวนรำ  เจ้าฟ้ากรมหลวงพิทักษมนตรีทรงเอาพระฉาย (กระจก)  บานใหญ่มาตั้งแล้วทรงรำตามบทนั้น  ทอดพระเนตรท่ารำที่ทรงประดิษฐ์ขึ้นในพระฉายแล้วแก้ไขดัดแปลงโดยมีนาฏศิลปินสองคนเป็นที่ปรึกษา  บางครั้งกระบวนรำขัดข้องก็อาจกราบทูลขอให้แก้บท  เมื่อกระบวนรำงามดีแล้วก็ให้นากศิลปินที่ปรึกษาไปหัดละครหลวง  แล้วให้ละครหลวงมาซ้อมถวายพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย  ให้ทรงติและแก้ไขกระบวนรำอีกชั้นหนึ่ง  จึงได้ยุติเป็นแบบแผน  (สมเด็จพระบรมวงศ์เธอ  กรมพระยาดำรงราชานุภาพ  ๒๕๐๖ : ๑๐๓) 
          วิธีที่ทรงพระราชนิพนธ์บทละครนอกก็คงจะพิถีพิถันเช่นเดียวกับบทละครใน  แต่อาจจะไม่ประณีตบรรจงเท่ากับละครใน  เพราะแบบแผนในการแสดงต่างกัน  อย่างไรก็ตาม  บทกลอนบางตอนในเรื่องสังข์ทอง  ทำให้มองเห็นความงดงามของตัวละครได้จากการใช้ภาษา  เช่น  บทอาบน้ำแต่งตัวของพระสังข์  ตอนที่ถอดรูปเงาะเพื่อออกไปตีคลีกับพระอินทร์  ใช้เพลง  “ลงสรงมอญ”