พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระราชสมภพเมื่อวันพุธ เดือน ๔ ขึ้น ๗ ค่ำ ปีกุน ตรงกับวันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๑๐ มีพระนามเดิมตามหนังสือราชวงศ์สกุลว่า ฉิม เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกและสมเด็จพระอมรินทราและบรมราชินี ในเวลานั้นพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกยังมีบรรดาศักดิ์เป็นหลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรี นามเดิมว่า ทองด้วง พระองค์ทรงพระราชสมภพ ณ บ้านสวนอัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม
          เมื่อสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีกู้อิสรภาพ ตั้งพระนครหลวงยกเมืองธนบุรีขึ้นเป็นราชธานีแล้ว ได้เชิญให้หลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรีมาปฏิบัติราชการในตำแหน่งที่ราชฐานันดรเป็นพระราชวรินทร์เจ้ากรมพระตำรวจนอกขวามีนิวาสสถานอยู่ใต้วัดระฆังโฆสิตาราม จนได้รับการเลื่อนยศบรรดาศักดิ์ขึ้นเป็นสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกฯ
          พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงตามเสด็จพระราชบิดาไปในการศึกสงครามตั้งแต่มีพระชนมายุเพียง ๘ ชันษา เมื่อพระชนมายุได้ ๑๓ ชันษา สมเด็จพระราชบิดาให้ทำพิธีโสกันต์ (โกนจุก) แล้วนำไปฝากมอบไว้กับสมเด็จพระวันรัต (ทองอยู่) ที่วัดระฆังโฆสิตารามหรือวัดบางหว้าใหญ่ ได้ศึกษาอักษรศาสตร์จากที่นั่นและได้ตามเสด็จไปในการสงครามหลายครั้ง
          พ.ศ. ๒๓๒๔ กรุงธนบุรีเกิดยุคเข็ญ สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกฯ ได้เสด็จปราบดาภิเษกเป็นปฐมบรมกษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรีวงศ์และทรงย้ายพระนครหลวงมายั้งอยู่ฝั่งตะวันออกของกรุงธนบุรี พระราชทานนามว่า กรุงเทพมหานครอมรรัตนโกสินทร์ฯ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๒๕ และโปรดให้สถาปนาพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ซึ่งขณะนั้นมีพระชนมายุ ๑๖ พรรษา ให้เป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร
          พ.ศ. ๒๓๓๑ ทรงผนวชที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม มีสมเด็จพระสังฆราช (สี) วัดระฆังเป็นพระอุปัชฌาย์ แล้วเสด็จไปประทับที่วัดสมอราย (วัดราชาธิวาส) จนกระทั่งออกพรรษา
          เมื่อกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท พระอนุชาธิราชของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเสด็จสวรรคตแล้ว ทรงได้รับพระอิสริยยศเป็นพระมหาอุปราชา ผู้รับรัชทายาทโปรดให้มีการตั้งพระราชพิธีอุปราชาภิเษก เมื่อ พ.ศ. ๒๓๔๙
          พ.ศ. ๒๓๕๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเสด็จสวรรคต พระองค์ก็เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ ขณะมีพระชนมายุ ๔๒ พรรษา แล้งเสด็จประทับ ณ พระบรมมหาราชวัง ทรงพระบรมนามาภิไธยว่า พระพุทธเลิศหล้านภาลัย เป็นรัชกาลที่ ๒ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
          พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จดำรงอยู่ในสิริราชสมบัติตลอดเวลา ๑๕ ปี สวรรคตเมื่อวันพุธ แรม ๑๑ ค่ำ เดือน ๘ ปีวอก ตรงกับวันที่ ๒๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๗ เวลาประมาณ ๑๘.๓๐ น. ตามพระราชพงศาวดาร