ไพร่  หมายถึง  ราษฎรสามัญชนทั่วไป  มีทั้งหญิงและชาย  มีศีกดินาระหว่าง 10-25 ไร่  แต่ถ้าได้เข้าไปรับราชการได้เป็นขุนนางชั้นผู้น้อย  เช่น  ขุน  หมื่น  เป็นต้น  จะถือศักดินา  25-400 ไร่

     1.ฐานะของไพร่ในสังคมไทย  ไพร่ทุกคนต้องเข้าสังกัดมูลนาย  เพื่อแลกกับการได้รับความคุ้มครองตามกฎหมายและคนที่เป็นไพร่  จะไม่มีเงินเดือน

     2.หน้าที่ของไพร่  ไพร่จะต้องเข้าเวรปีละ 6 เดือน  ไพร่ที่เป็นแรงงาน  ส่วนใหญ่จะเป็นผู้ชาย  มีอายุระหว่าง 20-70 ปี เมื่อบ้านเมืองเกิดสึกสงคราม  ไพร่เหล่านี้ต้องออกรบ

     3.ประเภทของไพร่  แบ่งออกได้ 3 ประเภท  ได้แก่  ไพร่หลวง  ไพร่สม  และไพร่ส่วย

          1)  ไพร่หลวง  คือไพร่ในสังกัดของพระมหากษัตริย์โดยตรง  แต่จะทรงแจกจ่ายไปยังกรมหน่วยงานราชการต่างๆ  ไพร่หลวงมีฐานะลำบากมากที่สุด  เพราะต้องทำงานหนักกว่าไพร่อื่นๆ

          2)  ไพร่สม  คือเป็นไพร่ในสังกัดของเจ้านาย  ขุนนาง มีหน้าที่รับใช้เจ้านายของตน  มีพันธะที่ต้องเข้าเวรรับราชการด้วย  แต่ภาระน้อยกว่าไพร่หลวง  คือเพียงปีละ 1 เดือน

          3)  ไพร่ส่วย  คือไพร่หลวงที่ได้รับการยกเว้นจากการไม่ต้องเข้าเวรรับราชการ  แต่ต้องส่งเงินหรือสิ่งของมาทดแทน  เรียกว่า  เงินค่าราชการ

     4.  ความสำคัญของไพร่ที่มีต่อสังคมไทย

          1) เป็นแรงงานด้านโยธาให้แก่ราชการ

          2)  เป็นฐานอำนาจทางการเมืองให้มูลนายของตนเอง

          3)  เป็นกำลังในการผลิตภาคการเกษตรกรรม

          4)  เป็นกำลังในการรบยามบ้านเมืองเกิดศึกสงคราม

     5.สาเหตุการเลิกไพร่  รัชกาลที่ 5 โปรดฯ ให้มีการยกเลิกระบบไพร่ มีสาเหตุเนื่องจาก

          1)  การควบคุมไพร่ที่มีมาแต่เดิมถึงช่วงที่ไร้ประสิทธิภาพ  พระมหากษัตริย์  ไม่สามารถควบคุมคนได้  ในขณะที่มูลนายอื่นๆได้ประโยชน์ทางเศรษฐกิจจากไพร่  และใช้ไพร่เป็นอำนาจทางการเมือง

          2)  ไพร่บางพวกได้รับกดข่มขี่เหงจากมูลนายก็หนีเข้าป่า

          3)  การเกิดวิกฤตการณ์วังหน้า  พ.ศ.2417 แสดงให้เห็นว่ากำลังของไพร่พลที่ถูกฝึกหัดตามแบบทหารตะวันตกสามารถสร้างความไม่มั่นคงให้แก่ราชบัลลังก์ได้

          4)  จากการทำสนธิสัญญาบาวริ่ง  เป็นผลให้เกิดการขยายตัวทางการผลิตและการค้าโดยเฉพาะข้าว  ทำให้ความต้องการแรงงานเพื่อใช้ในการทำนาสูงขึ้น  ก่อให้เกิดการอพยพของแรงงานจากต่างถิ่นเข้าไปทำงานในเขตเศรษฐกิจ

          5)  ความจำเป็นที่ต้องการใช้แรงงานเกณฑ์จากไพร่ลดความต้องการลง

          6)  เพื่อลดอิทธิพลอำนาจของมูลนายหรือขุนนาง

          7) การคุมคามจากจักรวรรดินิยมตะวันตก  ทำให้รัฐบาลต้องคำนึงถึงทัศนะความคิดเห็นของชาติตะวันตก  เกี่ยวกับการเกญฑ์แรงงานกับการสักเลกเป็นเรื่องที่เลวร้าย  ในขณะเดียวกันรัฐบาลก็ต้องเห็นความจำเป็นที่ต้องมีกองกำลังทหารตามแบบตะวันตก  เพื่อเป็นการป้องกันประเทศชาติ

     6.  ขั้นตอนการเลิกไพร่

          1)  การแก้ไขปรับปรุงระเบียบการบริหารในกรมพระสุรัสวดีที่มีมาตั้งแต่สมัยอยุธยา  รัชกาลที่ 5 ทรงแก้ไขโดยยกฐานะกรมพระสุรัสวดีให้มีความเท่าเทียมกับกรมสำคัญอื่นๆ

          2)  การฟื้นฟูกรมทหารหน้า  รัชกาลที่ 5 ทรงดำเนินการใน พ.ศ. 2423  ได้มีการประกาศรับสมัครคนมือขาว  (คนที่ไม่ได้สักเลก) หรือไพร่ที่ไม่ได้สังกัดมูลนายเข้ามาเป็นทหาร  กรมทหารหน้ามีความก้าวหน้ามากและได้กลายเป็นพื้นฐานสำหรับการจัดกองทัพประจำการ 

          3)  การควบคุมคนให้ขึ้นสังกัดตามท้องที่การทำสำมะโนครัว

          4)  ใน พ.ศ. 2444  ได้มีการประกาศใช้พระราชบัญญัติเก้ฐเงินค่าราชการ  เพื่อเป็นกฎหมายแน่นอนว่าชายฉกรรจ์ที่มีอายุ      18-60 ปีต้องเสียค่าราชการ ไม่เกินปีละ 6 บาท 

          5)  พระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ทหาร พ.ศ. 2448  กำหนดให้ชายฉกรรจ์ทุกคนที่มีอายุ 18 - 60 ปี ต้องเป็นทหารและผู้ที่ได้ผ่านการคัดเลือกต้องรับราชการ 2 ปี  และได้รับการฝึกฝนทหารแบบใหม่มีกระทรวงกลาโหมเป็นผู้ดูแล  จึงถือได้ว่ากฎหมายฉบับนี้เป็นขั้นตอนสุดท้ายของการยกเลิกการควบคุมระบบไพร่แบบเดิม

สร้างโดย: 

นางสาวศรัญญา ศรีสุข ชี้น ม.6/1 เลขที่ 4 โรงเรียนศีลาจารพิพัฒน์

แหล่งอ้างอิง: 

หนังสือ คู่มือเตรียมสอบสังคมศึกษา ม.6 หนังสือ คู่มือสังคมศึกษา ม.6