ในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลายยังคงมีลักษณะการปกครองตามแบบสมัยพระบาทสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแต่เนื่องจากว่าในสมัยของพระเทพราชาทหารมีอำนาจมากจึงหวั่นเกรงว่าจะเกิดกบฏแย่งชิงราชสมบัติจึงมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองไปบางส่วนดังนี้

ลักษณะการปกครอง

ฝ่ายสมุหกลาโหม 

  -ให้เปลี่ยนมาควบคุมผู้บังคับบัญชาทหารและพลเรือนในแถบหัวเมืองฝ่ายใต้แทนการควบคุมทหารทั้งประเทศ

ฝ่ายสมุหนายก

-ให้เปลี่ยนมาควบคุมผู้บังคับบัญชาทั้งทางทหารและพลเรือนในแถบหัวเมืองฝ่ายเหนือ แทนการควบคุมเกี่ยวกับทางราชการทั้งหมด

ในเมื่อยามเกิดศึกสงครามในหัวเมืองฝ่ายใด ผู้บังคับบัญชาการหัวเมืองฝ่ายนั้นต้องเป็นแม่ทัพใหญ่ ดำเนินการต่อสู้ โดยเป็นผู้บังคับบัญชากองทัพเตรียมทหารและเสบียงอาหารเพื่อพร้อมจะต่อสู้เพื่อความเป็นปึกแผ่นที่มั่นคงของแผ่นดินต่อไป

 ลักษณะการปกครองสมัยพระรามาธิบดีที่ ๒ ถึงสิ้นกรุงศรีอยุธยา

 การปกครองของเมืองหลวง

ยังคงใช้ระบบการปกครองในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ แต่มีการเปลี่ยนแปลงบ้างก็เฉพาะหัวเมืองต่างๆ เช่น ในสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ได้ทรงสร้างหัวเมืองชั้นในขึ้นอีกหลายเมือง ได้แก่ นนทบุรี นครชัยศรี ฉะเชิงเทรา สาครบุรี และสระบุรี ทำให้อาณาเขตราชธานีขยายกว้างออกไปอีก ส่วนหัวเมืองประเทศราชนั้นไม่แน่นอน ถ้าสมัยใดพระมหากษัตริย์มีอำนาจก็จะมีเมืองขึ้นหลายเมือง ส่วน
การปกครองท้องถิ่นก็ยังคงใช้แบบเดียวกับในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ

คุณสมบัติและลักษณะความเหมาะสมของทหารไทยในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย

 1. เมื่ออายุได้ 18 ปี ต้องขึ้นทะเบียนเป็นไพร่สม และเมื่ออายุครบ 20 ปี จึงจะรับราชการเป็นไพร่หลวง และอยู่ในราชการจนอายุครบ 60 ปี จึงจะถูกปลดจากราชการ
2. ชายฉกรรจ์ทุกคนต้องมีสังกัดอยู่ในกรมใดกรมหนึ่ง ลูกหลานผู้สืบสกุลต้องอยู่ในสังกัดเดียวกัน ถ้าจะย้ายสังกัดต้องขออนุญาตก่อน

3. ในเวลาที่บ้านเมืองสงบเรียบร้อย ไพร่หลวงจะต้องเข้าประจำการปีละ 6 เดือน เรียกว่า "เข้าเวร" และจะต้องหาเสบียงของตนเองมาด้วย การเข้าเวรนี้จะเข้าเวร 1 เดือน แล้วออกเวรไปทำมาหากิน 1 เดือนแล้วจึงกลับมาเข้าเวรใหม่ สลับกันจนครบกำหนด

4. หัวเมืองชั้นนอก ที่อยู่ห่างไกลในยามปกติ ไม่ต้องการคนเข้ารับราชการมากเหมือนในราชธานี จึงใช้วิธีเกณฑ์ส่วนแทนการเข้าเวร โดยการนำของที่ทางราชการต้องการ เช่น ดินประสิว แร่ดีบุก  มาให้กับทางราชการแทนการเข้าเวร เป็นต้น

บุคคลที่มีชื่อเสียงในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย

1. นายขนมต้มหรือบิดามวยไทย

2. พระยาพิชัยดาบหัก

เหตุการณ์สำคัญที่ทำให้กรุงศรีอยุธยาตอนปลายต้องหมดอำนาจลง
พระเจ้ามังระขึ้นครองราชย์แล้ว ได้เสด็จยกทัพไปตีหัวเมืองต่าง ๆ ได้แก่ ตะนาวศรี มะริด และเชียงใหม่ แล้วจึงยกทัพเข้ามาตีไทย

ใน พ.ศ. 2307 พม่ายกทัพเข้ามาสองทาง คือ

1. ทางเมืองเชียงใหม่   เนเมียวสีหบดีเป็นแม่ทัพ  

2. ทางด่านเจดีย์สามองค์   มังมหานรธาเป็นแม่ทัพ ตีเมืองกาญจนบุรี เมืองสุพรรณบุรี เข้ากรุงศรีอยุธยา การรับทัพของไทยนั้นคาดการผิดไม่คิดว่าพม่าจะเข้าถึงกรุง เพียงแต่จะปล้นสะดมริบทรัพย์เชลย การต่อสู้ของไทยอ่อนแอมาก   พม่าจึงเดินทัพเข้ามาได้   พวกที่ต่อสู้อย่างเข้มแข็ง  คือ  ชาวบ้านบางระจัน ต่อสู้ตีพม่าแตกไปได้บ้าง เนื่องจากไม่ได้รับการช่วยเหลือจากในกรุงเลย ค่ายบางระจันจึงต้องแตก    

    พ.ศ. 2309 พม่าสามารถเข้าล้อมกรุงศรีอยุธยา ตั้งค่ายอยู่ที่บ้านโพธิ์สามต้น เข้าล้อมกรุงอยู่ตลอดฤดูฝนจนถึงฤดูแล้ง กองทัพไทยที่ส่งไปสู้รบแพ้กลับมา  การป้องกันพระนครศรีอยุธยาอ่อนแอลง พม่าล้อมอยู่นานทำให้พลเมืองอดหยาก พระเจ้าเอกทัศขอเลิกรบ พม่าไม่ยอมเพราะมีความประสงค์จะตีให้แตกและริบเอาทรัพย์สมบัติกวาดต้อนผู้คนไป พม่าล้อมกรุงศรีอยุธยาอยู่ 1 ปี กับ 2 เดือน กรุงศรีอยุธยาก็เสียแก่พม่าเป็นครั้งที่ 2 เมื่อ พ.ศ. 2310

ศิลปวรรณกรรมที่มีชื่อเสียงและเด่นในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย

ด้านสถาปัตยกรรม - เจดีย์ย่อมุมไม้สิบสองสร้างในสมัยพระเจ้าปราสาททอง

ด้านประติมากรรม -  นิยมสร้างพระพุทธรูปโดยเอาศิลาทรายแดงมาแกสลัก

ด้านจิตรกรรม -  ได้รับอิทธิพลมาจากจีน

ด้านวรรณกรรม -  รุ่งเรืองมากที่สุดในสมัยของพระนารายณ์มหาราช

ด้านประเพณี - มีการรับประเพณีจากขอม เช่น พิธีบรมราชาภิเษก  พระราชพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยา เป็นต้น