๓) ประโยคความซ้อน

   ประโยคความซ้อน คือ ประโยคที่มีใจความสำคัญเพียงใจความเดียว ประกอบด้วยประโยคความเดียวที่มีใจความสำคัญเป็นประโยคหลัก (มุขยประโยค) และมีประโยคความเดียวที่มีใจความเป็นส่วนขยายส่วนใดส่วนหนึ่งของประโยคหลัก เป็นประโยคย่อยซ้อนอยู่ในประโยคหลัก (อนุประโยค) โดยทำหน้าที่แต่งหรือประกอบประโยคหลัก ประโยคความซ้อนนี้เดิทเรียกว่า สังกรประโยค

    อนุประโยคหรือประโยคย่อยมี ๓ ชนิด ทำหน้าที่ต่างกัน ดังต่อไปนี้
               
         ๓.๑) ประโยคย่อยที่ทำหน้าที่แทนนาม (นามมานุประโยค) อาจใช้เป็นบทประธานหรือ บทกรรม หรือ ส่วนเติมเต็มก็ได้ ประโยคย่อยนี้เป็นประโยคความเดียวซ้อนอยู่ในประโยคหลักไม่ต้องอาศัยบทเชื่อมหรือคำเชื่อม

• ตัวอย่างประโยคความซ้อนที่ประโยคย่อยทำหน้าที่แทนนาม
              คนทำดีย่อมได้รับผลดี
              คน...ย่อมได้รับผลดี      :      ประโยคหลัก
  คนทำดี                 :      ประโยคย่อยทำหน้าที่เป็นบทประธาน

  ครูดุนักเรียนไม่ทำการบ้าน
  ครูดุนักเรียน                   :     ประโยคหลัก
  นักเรียนไม่ทำการบ้าน   :      ประโยคย่อยทำหน้าที่เป็นบทกรรม

  สุนัขเห่ามักเป็นสุนัขไม่กัด
  สุนัข...เป็นสุนัขไม่กัด    :      ประโยคหลัก
  สุนัขเห่า               :      ประโยคย่อยทำหน้าที่เป็นประธานของประโยค

                ๓.๒) ประโยคย่อยที่ทำหน้าที่เป็นบทขยายประธานหรือบทขยายกรรมหรือบทขยายส่วนเติมเต็ม (คุณานุประโยค) แล้วแต่กรณี มีประพันธสรรพนาม (ที่ ซึ่ง อัน ผู้) เชื่อมระหว่างประโยคหลักกับประโยคย่อย

• ตัวอย่างประโยคความซ้อนที่ประโยคย่อยทำหน้าที่เป็นบทขยาย

            คนที่ประพฤติดีย่อมมีความเจริญในชีวิต
  ที่ประพฤติดี ขยายประธาน  คน
  แยกประโยค  ที่        =        คน...ย่อมมีความเจริญในชีวิต        :        ประโยคหลัก
  =        (คน) ประพฤติดี                           :        ประโยคย่อย

  ฉันอาศัยบ้านซึ่งอยู่บนภูเขา
   ซึ่งอยู่บนภูเขา ขยายกรรม  บ้าน
  แยกประโยค  ซึ่ง     =        ฉันอาศัยบ้าน                               :        ประโยคหลัก
  =        (บ้าน) อยู่บนภูเขา                        :        ประโยคย่อย

  พระบรมราโชวาทในรัชกาลที่ ๕ เป็นสุภาษิตอันมีค่ายิ่ง
  อันมีค่ายิ่ง ขยายส่วนเติมเต็ม  เป็น
  แยกประโยค  อัน     =        พระบรมราโชวาทในรัชกาลที่ ๕ เป็นสุภาษิต        :        ประโยคหลัก
  =        (สุภาษิต) อันมีค่ายิ่ง                                            :        ประโยคย่อย

  ๓.๓) ประโยคย่อยที่ทำหน้าที่เป็นบทขยายคำกริยา หรือ บทขยายคำวิเศษณ์ในประโยคหลัก (วิเศษณานุประโยค) มีคำเชื่อม (เช่น เมื่อ จน เพราะ ตาม ให้ ฯลฯ) ซึ่งเชื่อมระหว่างประโยคหลักกับประโยคย่อย

• ตัวอย่างประโยคความซ้อนที่ประโยคย่อยทำหน้าที่เป็นบทกริยาหรือบทขยายวิเศษณ์
  เขาเรียนเก่งเพราะเขาตั้งใจเรียน
  แยกประโยค  เพราะ         =        เขาเรียนเก่ง        :        ประโยคหลัก
  =        (เขา) ตั้งใจเรียน :        ประโยคย่อยขยายกริยา

  คนงานทำงานหนักจนล้มเจ็บไปหลายวัน
  แยกประโยค  จน            =        คนงานทำงานหนัก                  :        ประโยคหลัก
  =        (คนงาน) ล้มเจ็บไปหลายวัน   :        ประโยคย่อย (ขยายกริยาและวิเศษณ์ ทำงานหนัก)

  ครูรักศิษย์เหมือนแม่รักลูก
  แยกประโยค  เหมือน      =        ครูรักศิษย์        :        ประโยคหลัก
  =        แม่รักลูก           :        ประโยคย่อย (ขยายส่วนเติมเต็มของกริยาเหมือน)