ความรักเหมือนโรคา            บันดาลตาให้มืดมน
        ไม่ยินและไม่ยล                      อุปสรรคใดใด
         ความรักเหมือนโคถึก               กำลังคึกผิขังไว้
         ก็โลดจากคอกไป                    บ ยอมอยู่ ณที่ขัง
         ถึงหากจะผูกไว้                       ก็ดึงไปด้วยกำลัง
         ยิ่งห้ามก็ยิ่งคลั่ง                       บ หวนคิดถึงเจ็บกาย

       มัทนะพาธา เป็นบทละครพูดคำฉันท์ ๕ องก์ เป็นเรื่องราวเกี่ยวกับความรักของมัทนาชี้ให้เห็นถึงทุกข์ของความรักหรือโทษของความรัก พระราชนิพนธ์ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ (พุทธศักราช ๒๔๒๔ – ๒๔๖๘) ทรงคิดเค้าโครงเรื่องด้วยพระองค์เอง ทรงพระราชดำริใช้คำฉันท์เป็นบทละครพูด (แปลกมากในทางวรรณคดี) และแต่งยากในทางภาษา จึงได้รับการยกย่องจากวรรณคดีสโมสรให้เป็นหนังสือที่แต่งดี  เป็นเรื่องที่มีตัวละครและฉากสอดคล้องกัน รวมถึงวัฒนธรรมภารตะโบราณเข้ากับเนื้อเรื่องเป็นอย่างดี
       มัทนะพาธาเป็นเรื่องที่สมมุติว่าเป็นกำเนิดของต้นกุหลาบ มีการผูกเรื่องให้เกิดความขัดแย้งซึ่งเป็นปมปัญหาของเรื่อง กล่าวคือ สุเทษณ์หลงรักมัทนา แต่มัทนาไม่รับรัก สุเทษณ์จึงโกรธ  มัทนาต้องลงมาเกิดในโลกมนุษย์เป็นการชดใช้โทษ เมื่อพบรักกับชัยเสน ความรักก็ไม่ราบรื่นเพราะมีอุปสรรคคือนางจันฑี  มัทนาต้องถูกพรากไปจากชัยเสน และได้พบสุเทษณ์อีกครั้งหนึ่ง  แต่มัทนาก็ยังไม่เปลี่ยนใจจากชัยเสนมารักสุเทษณ์ เรื่องจึงจบด้วยความสูญเสีย สุเทษณ์ไม่สมหวังในความรัก ชัยเสนสูญเสียคนรัก และมัทนาต้องเปลี่ยนสภาพมาเป็นเพียงดอกกุหลาบ